Dr. MacDougall postanowił zważyć duszę. Czy naprawdę mu się to udało?

Duncan MacDougall był lekarzem z Massachusetts, specjalizującym się w leczeniu gruźlicy. Żył i pracował na przełomie XIX i XX wieku, kiedy to fascynacja zjawiskami paranormalnymi i duchowymi była żywa nie tylko wśród laików, ale także w środowisku akademickim. MacDougall nie był mistykiem ani spirytystą, lecz lekarzem, który próbował połączyć swoje zainteresowania duchowością z metodą naukową. Jego pomysł? Zważyć człowieka w chwili śmierci, by sprawdzić, czy jego masa ulega zmianie — a jeśli tak, to może właśnie tyle waży dusza.

W 1901 roku MacDougall przeprowadził serię eksperymentów w jednym z domów opieki w stanie Massachusetts. Współpracował z personelem medycznym, by znaleźć pacjentów umierających na gruźlicę — chorobę, która postępowała stosunkowo wolno, co pozwalało przewidzieć moment śmierci.

Do badań wybrał sześciu terminalnie chorych pacjentów. Każde łóżko, na którym leżeli, umieszczono na specjalnie skonstruowanej wadze precyzyjnej. Gdy tylko lekarze uznali, że pacjent zmarł, natychmiast notowano wszelkie zmiany w masie ciała.

Najgłośniejszy przypadek, pierwszy z eksperymentu, zanotował spadek masy ciała o dokładnie 21 gramów — i to właśnie ta liczba przeszła do historii jako „waga duszy”. W pozostałych przypadkach wyniki były bardziej niejednoznaczne: czasem różnica wynosiła kilka gramów, innym razem nie zaobserwowano żadnej zmiany. Jeden przypadek uznano za nieważny ze względu na ruch pacjenta tuż przed śmiercią, co zakłóciło pomiar.

MacDougall był przekonany, że uzyskane wyniki potwierdzają jego hipotezę. Opublikował je w artykule w czasopiśmie „American Medicine” w 1907 roku, a o jego eksperymencie napisał też The New York Times, co szybko uczyniło z niego sensację.

W artykule MacDougall sugerował, że „coś” opuszcza ciało w chwili śmierci i że to „coś” ma określoną masę. Interpretował to jako duszę, choć jednocześnie zastrzegał, że dalsze badania są niezbędne.

Choć eksperyment MacDougalla jest często przywoływany w popkulturze, jego metodologia została skrytykowana niemal natychmiast po publikacji. Po pierwsze, próba była niezwykle ograniczona — tylko sześć przypadków. Po drugie, dokładność wag z początku XX wieku pozostawiała wiele do życzenia. Po trzecie, stan zdrowia pacjentów i ich ruchy w ostatnich chwilach życia mogły wpływać na pomiar, podobnie jak parowanie płynów ustrojowych czy zmiany temperatury ciała.

Z perspektywy współczesnej medycyny i nauki, eksperyment MacDougalla nie spełnia standardów badań empirycznych. Niemniej jednak pozostaje ciekawym epizodem z historii nauki — świadectwem próby zbliżenia się do jednej z największych zagadek ludzkości przy pomocy narzędzi naukowych.

Co ciekawe, MacDougall nie poprzestał na ludziach. Postanowił powtórzyć eksperyment na 15 psach, które – według jego relacji – zostały „w sposób humanitarny” uśmiercone. W żadnym przypadku nie zaobserwował jednak zmiany wagi ciała. MacDougall wysnuł z tego zaskakujący wniosek: że psy nie mają duszy.

Ten fragment jego badań spotkał się z jeszcze większą krytyką — zarówno ze strony naukowców, jak i obrońców zwierząt. Dodatkowo nie ma jednoznacznych dowodów na to, że eksperymenty na psach rzeczywiście miały miejsce, co budzi poważne wątpliwości co do ich autentyczności.

W mniej znanych relacjach wspomina się, że MacDougall planował również sfotografować duszę. Miał kontaktować się z bostońskim fotografem, który eksperymentował z tzw. fotografią duchową. Choć nie zaprezentowano żadnych wyników, fakt ten pokazuje, że doktor nie ograniczał się jedynie do wagi — próbował również uchwycić duszę wizualnie.

Po nagłośnieniu wyników badań, MacDougall zamierzał przeprowadzić kolejne eksperymenty. Jednak domy opieki i lekarze odmówili współpracy — obawiali się skandalu i naruszenia etyki. To uniemożliwiło zebranie większej ilości danych, co ostatecznie zakończyło cały projekt.

Jednym z lekarzy obecnych przy eksperymencie był dr Augustus P. Clarke. Wysunął on bardziej przyziemne wytłumaczenie spadku masy ciała — według niego mogło to wynikać z intensywnego parowania płynów ustrojowych w momencie śmierci, gdy układ krążenia przestaje działać, a temperatura ciała może chwilowo wzrosnąć.

MacDougall nie był odosobniony. W Europie prowadzono podobne próby — np. niemiecki uczony Carl von Reichenbach badał istnienie tzw. „odu” — subtelnej energii życiowej. Choć nie ważył duszy, również próbował uchwycić zjawiska poza granicami klasycznej fizyki. To pokazuje, że idea badań nad „niematerialną esencją” była szerszym trendem tamtych czasów.

Z dzisiejszej perspektywy eksperyment MacDougalla budzi także poważne wątpliwości etyczne. Nie wiadomo, czy pacjenci byli świadomi celu badań, a brak nowoczesnych zasad bioetycznych sprawiał, że granice między nauką a naruszeniem godności były niejasne. Współcześnie traktuje się to jako przykład potrzeby ścisłych standardów w badaniach z udziałem ludzi.

Współczesna nauka nie potwierdza istnienia duszy jako bytu mającego fizyczną masę. Brakuje powtarzalnych wyników, jednoznacznych danych i wiarygodnej metodologii. Eksperyment MacDougalla pozostaje więc ciekawostką historyczną, próbą racjonalnego uchwycenia czegoś, co wymyka się empirycznym narzędziom.

Nie znaczy to jednak, że pytanie o duszę przestało fascynować. Wciąż pojawia się w filozofii, teologii, a nawet neuronauce, która bada świadomość i to, co może istnieć poza aktywnością mózgu. W tym sensie MacDougall był pionierem — niekoniecznie skutecznym, ale bardzo odważnym.

• MacDougall, D. (1907). Hypothesis Concerning Soul Substance Together with Experimental Evidence of The Existence of Such Substance. American Medicine, Vol. 13.
• The New York Times, March 11, 1907, “Soul Has Weight, Physician Thinks.”
• Wiseman, R. (2011). Paranormality: Why We See What Isn't There. Macmillan.
• Nickell, J. (2013). The Science of Ghosts: Searching for Spirits of the Dead. Prometheus Books.
• Blackmore, S. (1992). Beyond the Body: An Investigation of Out-of-the-Body Experiences. Heinemann.