Jak odzyskać spokój w świecie pełnym niepokoju?

Socjolog Ulrich Beck już w latach 80. pisał o „społeczeństwie ryzyka”, w którym lęk staje się narzędziem zarządzania rzeczywistością. To nie przypadek, że media i polityka od dekad karmią nas wizją zagrożeń, które są nieuchwytne i trudne do zweryfikowania. Lęk działa jak lep – przykleja nas do ekranów i sprawia, że potrzebujemy „ochrony” od tych samych instytucji, które wcześniej ten lęk w nas wzbudziły.

Strach to biologiczna broń obosieczna. W pierwotnym znaczeniu miał chronić – mobilizować ciało do ucieczki lub walki. Ale w kulturze permanentnego napięcia stał się narzędziem blokady. Badania neuropsychologa Josepha LeDoux pokazują, że mózg w stanie lęku ogranicza dostęp do racjonalnego myślenia – włącza tryb automatycznych reakcji. Przestraszony człowiek przestaje analizować i zaczyna słuchać tych, którzy obiecują bezpieczeństwo.

Z tego właśnie mechanizmu korzystają systemy polityczne, korporacje i media. Lęk nie tylko obniża zdolność krytycznego myślenia, ale też zwiększa podatność na sugestię. Kiedy czujemy niepokój, łatwiej kupujemy, głosujemy, podporządkowujemy się.

„Jeśli coś krwawi – to się sprzeda”. Ta brutalna zasada, znana w branży informacyjnej od dziesięcioleci, stała się fundamentem współczesnego przekazu medialnego. Informacja przestała być narzędziem wiedzy – stała się towarem. A najchętniej konsumowanym towarem jest emocja strachu.

Każdego dnia jesteśmy bombardowani doniesieniami o katastrofach, zbrodniach, kryzysach, klęskach. Nagłówki są projektowane tak, by podtrzymać napięcie i skłonić nas do kliknięcia. To nie przypadek, że portale rzadko piszą: „Sytuacja się stabilizuje”. Spokój się nie sprzedaje. Według badań amerykańskiego instytutu Pew Research Center aż 62% ludzi deklaruje, że po dłuższej ekspozycji na wiadomości odczuwa lęk, złość lub bezradność. A mimo to nadal je czytają – jak uzależnieni od kolejnej dawki niepokoju.

„Dla naszego bezpieczeństwa” – to hasło, które może uzasadnić niemal każdą formę kontroli. Od monitoringu ulic, przez inwigilację komunikacji, po ograniczenia w imię „dobra wspólnego”. Historia ostatnich dekad pokazuje, że strach przed wrogiem – realnym lub wymyślonym – staje się idealnym uzasadnieniem dla poszerzania władzy.

Psychologowie społeczni (np. Stanley Milgram, Philip Zimbardo) wielokrotnie udowadniali, że ludzie pod wpływem autorytetu i lęku potrafią podporządkować się nawet najbardziej absurdalnym poleceniom. Współczesne państwa nie potrzebują już bata ani cenzury – wystarczy medialna narracja o niebezpieczeństwie. Im większe poczucie zagrożenia, tym większa zgoda na kontrolę.

Niepokój przestał być reakcją – stał się stylem życia. Wystarczy przejrzeć reklamy: produkty „chroniące”, „uspokajające”, „zabezpieczające” przed starością, zarazkami, opinią innych. Strach napędza gospodarkę. Im bardziej się boisz, tym więcej kupujesz.

W społeczeństwie chronicznego napięcia lęk stał się wspólnym językiem. Rozmawiamy o inflacji, o tym, co „się stanie”, o „niepewnej przyszłości”. W efekcie przestajemy dostrzegać teraźniejszość – żyjemy w stanie nieustannego oczekiwania na katastrofę, której nikt nie potrafi nazwać.

Organizm, który przez lata pozostaje w stanie alarmu, w końcu się wypala. Permanentny stres niszczy układ nerwowy, odporność, równowagę hormonalną. Pojawia się bezsenność, drażliwość, nadciśnienie, zaburzenia lękowe. Psychiatrzy coraz częściej opisują nową jednostkę: chroniczne zmęczenie emocjonalne – stan, w którym człowiek przestaje reagować nawet na pozytywne bodźce.

System sprzedaje nam więc dwie rzeczy: lęk i jego pozorne lekarstwo. Na jednym ekranie zobaczysz przerażające wiadomości, na drugim – reklamy suplementów i terapii „na stres”. Cykl zamknięty. Lęk generuje popyt, popyt wzmacnia system.

Nie da się zreformować świata, który żywi się strachem – ale można nauczyć się nie dokarmiać go własną uwagą. Pierwszym krokiem jest ograniczenie ekspozycji na media i świadomy wybór źródeł informacji. Warto zapytać: czy to, co czytam, naprawdę mnie rozwija, czy tylko mnie pobudza?

Drugim krokiem jest obserwacja emocji – nie walka z lękiem, ale zauważenie, gdzie powstaje. Techniki ugruntowania (grounding), zapisywanie uczuć, medytacja, praktyka ciszy i oddechu – to proste narzędzia, które przywracają poczucie realności.

Bo prawdziwa wolność zaczyna się tam, gdzie kończy się strach. Nie wtedy, gdy wszystko jest bezpieczne, lecz wtedy, gdy już nie potrzebujemy, by ktoś nam to bezpieczeństwo obiecywał.

• Beck, U. Społeczeństwo ryzyka. W drodze do innej nowoczesności. Scholar, 2002.
• LeDoux, J. The Emotional Brain. Simon & Schuster, 1996.
• Milgram, S. Obedience to Authority. Harper & Row, 1974.
• Zimbardo, P. The Lucifer Effect. Random House, 2007.
• Slovic, P. The Perception of Risk. Earthscan, 2000.
• Pew Research Center, News Consumption and Emotional Impact, 2019.