Twierdza Wisłoujście w Gdańsku z Grand Prix 45. Konkursu na Wydarzenie Muzealne Roku Sybilla 2024

Konkurs na Wydarzenie Muzealne Roku Sybilla jest od lat najważniejszą formą uznania najwybitniejszych osiągnięć polskich muzeów działających oraz realizujących zadania statutowe w kraju i poza jego granicami. Sybilla to propagowanie najlepszych wzorów działalności muzealnej oraz nieocenione źródło wiedzy o historii oraz kierunkach rozwoju polskiego muzealnictwa.

Twierdza Wisłoujście, położona przy głównym wejściu do gdańskiego portu, jest najstarszą fortyfikacją nadmorską na polskim wybrzeżu, zaliczaną do najwybitniejszych dzieł architektury obronnej. W 2018 roku ustanowiona została pomnikiem historii Rzeczypospolitej Polskiej.

Przez lata była niedostępna dla zwiedzających. Zmieniło się to w maju 2024, po trwających kilka lat badaniach i pracach konserwatorsko-budowlanych. Odnowiono m.in.: kamieniczki oficerskie, wieniec, latarnię, bastiony, koszary napoleońskie. Prace to nie tylko konserwacja ścian, murów, ale także odnowa detali (kamiennych, metalowych, drewnianych) oraz zachowanych reliktów dawnych tynków i wymalowań barwnych.

Odsłonięte zostały dawne przejście, schody, otwory okienne i drzwiowe. Odtworzono historyczne zadaszenie ganku strzelniczego oraz tablicę inskrypcyjną w latarni. Zrekonstruowano właściwą dla poszczególnych części zabytku i ich czasu powstania, stolarkę drzwiową i okienną wraz z okiennicami oraz kolorystyką, a także czerwone wymalowania elewacji kamieniczek.

W odnowionych wnętrzach prezentowane są ekspozycje poświęcone historii Twierdzy Wisłoujście, codziennemu życiu stacjonujących tam żołnierzy oraz militarnej historii Gdańska od XV do XX wieku.

Twierdza Wisłoujście to niezwykły zabytek sztuki fortyfikacyjnej. Jej nazwa wywodzi się z czasów, gdy ujście Wisły znajdowało się bezpośrednio na północ od twierdzy. Miejsce to stanowiło ważny z punktu widzenia strategicznego teren, skąd można było kontrolować ruch statków wychodzących i wchodzących do portu w Gdańsku. Strategiczne znaczenie tego miejsca doceniono bardzo wcześnie. Nie jest wykluczone, że już za panowania książąt pomorskich znajdowała się tu strażnica.

Pierwsze pisane wzmianki o istnieniu strażnicy na miejscu dzisiejszej Twierdzy pochodzą jednak dopiero z połowy XIV wieku. Była to budowla drewniana, nic też dziwnego, że ulegała często zniszczeniu. Pierwsza stała budowla fortyfikacyjna powstała tu już po wyswobodzeniu się Gdańska spod panowania krzyżackiego (1308-1454).

W roku 1482 wzniesiona została murowana cylindryczna wieża, służąca do celów obronnych oraz jako latarnia morska. Na jej szczycie nocą rozpalano ogień wskazujący statkom drogę do portu. Sama wieża nie stanowiła dostatecznej obrony, toteż w okresie wojny polsko-krzyżackiej w latach 1518-21 wzniesiono wokół latarni drewniane umocnienia. Wokół tego rdzenia w ciągu następnych dziesiątków lat narastały poszczególne obiekty obronne, które złożyły się na całość fortyfikacji Wisłoujścia.

Wiek XVI, a zwłaszcza jego koniec, jest okresem szybkiego rozwoju broni palnej, wzrostu siły burzącej dział, a co za tym idzie, modernizacji fortyfikacji i powstawania nowych systemów obronnych. W Gdańsku stosunkowo wcześnie zdano sobie sprawę z konieczności przedsięwzięcia tych kosztownych lecz niezbędnych dla bezpieczeństwa miasta prac.

W latach osiemdziesiątych XVI wieku wokół wieńca na miejscu drewnianych umocnień wzniesiono czterobastionowy Fort Carré skonstruowany w myśl zasad fortyfikacji nowowłoskich. Bastiony fortu posiadały kazamaty i działobitnie, z których można było prowadzić ogień wzdłuż murów. Ściany bastionów wykonano z cegły, a naroża wzmocniono ciosami kamiennymi. Ostrzał przedpola prowadzono z dział umieszczonych na bastionach. W kazamatach widnieją daty 1586 i 1587 wskazujące na czas ukończenia poszczególnych obiektów fortyfikacyjnych.

Fort Carré otaczała nawodniona fosa, poprzez którą prowadził wjazd do wnętrza umieszczony w murze kurtynowym pomiędzy bastionami i zabezpieczony bramą oraz mostem zwodzonym. Tunel bramy poprowadzono skośnie w stosunku do osi wjazdu, aby zabezpieczyć wnętrze fortu przed ewentualnym rażeniem pociskami. Data 1602, widniejąca na portalu wejściowym fortu, odnosi się do prac końcowych prowadzonych w forcie.

Dla osłonięcia fortu przed bezpośrednim atakiem, wzniesiono według wskazówek włoskiego rzeczoznawcy Hieronima Ferrero w latach 1624-26 tzw. Szaniec Wschodni. Składał się on z 5 bastionów ziemnych poprzedzonych fosą. Analogiczny Szaniec Zachodni znajdował się na drugim brzegu Wisły, naprzeciwko Twierdzy. Umocnienia obu szańców były stale rozbudowywane i uzupełniane w XVIII wieku.

Na lata 1657-58 przypada połączenie w jednolity system obronny fortyfikacji Twierdzy i systemu obronnego miasta. W okresie pruskim i wojen napoleońskich (1793-1914) umocnienia Twierdzy ulegały dalszej modernizacji.

Po I wojnie światowej Twierdza utraciła znaczenie militarne. W okresie międzywojennym pełniła funkcję bazy klubów żeglarskich. W 1945 roku została niemal doszczętnie zniszczona.

Od 1974 r. Twierdza Wisłoujście jest w zarządzie Muzeum Gdańska. Od tego czasu trwają prace ratownicze oraz badania archeologiczne, historyczne i konserwatorskie.

• Grand Prix - Muzeum Gdańska za projekt "Twierdza Wisłoujście w Gdańsku. Badania, konserwacja, adaptacja 2018-2014"
• Nagroda Publiczności - nagroda dla Zamku Królewskiego na Wawelu – Państwowych Zbiorów Sztuki za wystawę "Gabinet Porcelanowy"

Konserwacja i ochrona dziedzictwa kultury

• Nagroda dla Muzeum Gdańska za projekt "Twierdza Wisłoujście w Gdańsku. Badania, konserwacja, adaptacja 2018-2014"
• Wyróżnienie dla Muzeum Narodowego w Poznaniu i Muzeum Zamku w Gołuchowie za projekt "Zamek w Gołuchowie – konserwacja elewacji"
• Wyróżnienie dla Muzeum Kresów w Lubaczowie za projekt "Konserwacja kilimu ze znakami kół naukowych i związków studentów Politechniki Lwowskiej z kolekcji Muzeum Kresów w Lubaczowie"

Edukacja

• Nagroda dla Centralnego Muzeum Jeńców Wojennych za projekt "Pogłosy 1944. Z Warszawy do Lamsdorf"
• Wyróżnienie dla Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi za projekt "GRAbież w muzeum. O wojennych losach muzealnych kolekcji"
• Wyróżnienie dla Muzeum Historii Polski za projekt "Otwórz się na historię! Podcasty Muzeum Historii Polski. Edycja 2024"

Projekty naukowo-badawcze

• Nagroda dla Muzeum Narodowego w Krakowie za projekt "4xnowoczesność"
• Wyróżnienie dla Muzeum Tatrzańskiego im. Dra Tytusa Chałubińskiego w Zakopanem za projekt "Lekcje z kolekcji. Ubiory ludowe w zbiorach Muzeum tatrzańskiego – projekt naukowo-wystawienniczy"
• Wyróżnienie dla Muzeum Powstania Warszawskiego za projekt "Opracowanie i publikacja źródeł niemieckich do Powstania Warszawskiego"

Nowe i zmodernizowane wystawy stałe

• Nagroda dla Zamku Królewskiego na Wawelu – Państwowych Zbiorów Sztuki za wystawę "Gabinet Porcelanowy"
• Wyróżnienie dla Centralnego Muzeum Włókiennictwa w Łodzi za wystawę "Ostatnie lato"
• Wyróżnienie dla Muzeum Narodowego w Poznaniu za projekt "Nowa stała ekspozycja Galerii Sztuki Polskiej w Muzeum Narodowym w Poznaniu"

Wystawy czasowe

• Nagroda dla Muzeum II Wojny Światowej w Gdańsku za wystawę "Las. Schronienie Ofiar – Kryjówka Zbrodni"
• Wyróżnienie dla Muzeum Łazienki Królewskie w Warszawie za wystawę "Sztuka dobrego myślenia. Dziedzictwo Stanisława Herakliusza Lubomirskiego"
• Wyróżnienie dla Muzeum Miasta Gdyni za wystawę "W Gdyni nie pada"

Inwestycje

• Nagroda dla Muzeum Ceramiki w Bolesławcu za projekt "Pałac, park, garncarnia – ochrona, prezentacja i promocja ceramiki bolesławieckiej"
• Wyróżnienie dla Muzeum Tatrzańskiego im. Dra Tytusa Chałubińskiego w Zakopanem za projekt "Utworzenie Muzeum Palace"
• Wyróżnienie dla Muzeum Kultury Wilamowskiej w Wilamowicach za projekt "Utworzenie Muzeum Kultury Wilamowskiej w Wilamowicach – budowa budynku Muzeum Kultury Wilamowskiej"

Organizatorem konkursu jest rokrocznie Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz Narodowy Instytut Muzeów.