Mileva Einstein. Zapomniana partnerka genialnego fizyka

Listy Einsteina do Milevy

Politechnika Federalna w Zurychu w 1896 roku to była instytucja, która wpuszczała kobiety na studia jako ciekawostkę, nie jako równoprawne uczestniczki procesu naukowego. Mileva przyszła tam po drodze przez gimnazjum w Šabacu i męską szkołę w Zagrzebiu, miejsca które wpuściły ją, bo jej zdolności matematyczne były na tyle oczywiste, że ignorowanie ich byłoby absurdem. Na wydziale matematyki i fizyki była jedną z nielicznych kobiet, co brzmi jak osiągnięcie, ale było to raczej aktem desperacji środowiska, które musiało ją zaakceptować, mimo że nie chciało.

Spotkanie z Albertem Einsteinem nie było romantycznym zrządzeniem losu, lecz kolizją dwóch umysłów przygotowanych do tego samego rodzaju pracy intelektualnej. Wspólne studiowanie i dyskusje nad teoriami fizyki to nie było hobby towarzyszące związkowi uczuciowemu. To była współpraca naukowa między równorzędnymi partnerami, tyle że świat miał dla takiej konfiguracji tylko jeden scenariusz: mężczyzna geniusz i jego wspomagająca towarzyszka.

Listy Einsteina do Milevy zawierają sformułowania o wspólnym prowadzeniu badań, co samo w sobie jest dowodem niebezpiecznym dla historii fizyki. Jeśli Einstein pisał o "naszej pracy", to albo był uprzejmie inkluzywny wobec żony, która mu pomagała, albo faktycznie pracowali jako zespół. Pierwsza interpretacja jest wygodna dla narracji o samotnym geniuszu. Druga burzy fundamenty tego, jak opowiadamy historię nauki XX wieku.

Świadectwa rodziny Marić i ich syna Hans Alberta potwierdzają intensywną współpracę intelektualną w czasie małżeństwa. To nie są neutralne obserwacje. To są zeznania świadków, którzy widzieli Milevę przy pracy, widzieli Einsteina korzystającego z jej wiedzy matematycznej, widzieli dynamikę, która później została wymazana z oficjalnych biografii. Biografowie wskazujący na jej znaczenie dla artykułów z 1905 roku nie snują spekulacji. Rekonstruują prawdę, którą Einstein miał powody ukryć.

Wspólne dzieło?

Rok 1905 to annus mirabilis Einsteina, rok cudowny, w którym opublikował prace zmieniające fizykę na zawsze. Teoria względności, efekt fotoelektryczny, ruch Browna. To wszystko przypisywane jest jednemu człowiekowi, jakby nauka działała w próżni, jakby Einstein wynalazł te koncepcje w intelektualnej izolacji. Tymczasem był żonaty z kobietą o doskonałym wykształceniu matematycznym, która studiowała te same zagadnienia, rozwiązywała te same problemy.

Mileva nie była muzą inspirującą geniusza. Była fizykiem rozwiązującym równania, sprawdzającym obliczenia, weryfikującym teorie. Listy wskazujące na wspólne badania to nie są dowody pośrednie. To są bezpośrednie świadectwa procesu, w którym Einstein nie działał sam. Problem polega na tym, że publikacje naukowe wymagały nazwiska autora, a w patriarchalnym środowisku akademickim początku XX wieku jedynym możliwym nazwiskiem było męskie.

Część biografów sugeruje delikatnie, że Mileva miała "duże znaczenie" dla tych prac. To jest język dyplomacji akademickiej wobec skandalu, którego nikt nie chce nazwać wprost. "Duże znaczenie" to eufemizm dla współautorstwa, które nigdy nie zostało oficjalnie uznane. Einstein dostał Nagrodę Nobla za prace, które mogły być wynikiem współpracy, której nigdy publicznie nie przyznał.

Pytanie brzmi: dlaczego? Jeśli Mileva faktycznie była partnerem naukowym, dlaczego Einstein nie umieścił jej nazwiska na publikacjach? Odpowiedź jest prosta i brutalna. Kobieta jako współautorka rewolucyjnych teorii fizycznych w 1905 roku byłaby skandalem dyskredytującym całą pracę. Środowisko naukowe nie było gotowe na kobietę fizyków. Einstein musiał wybierać między prawdą a karierą. Wybrał karierę.

Rozwód jako transakcja

Małżeństwo zaczęło się rozpadać około 1912 roku, co czasowo pokrywa się z rosnącą sławą Einsteina i jego przeprowadzką do Berlina. Mileva odmówiła wyjazdu do Niemiec i w 1914 roku zabrała dzieci do Zurychu, co było de facto separacją. To nie była decyzja emocjonalna zranionej żony. To była strategia kobiety, która wiedziała, że w Berlinie będzie jeszcze bardziej niewidzialna, jeszcze bardziej zredukowana do roli ozdoby przy geniuszu.

Rozwód w 1919 roku przyszedł z warunkiem, który jest kluczem do zrozumienia całej historii. Einstein zobowiązał się przekazać Milevie pieniądze z przyszłej Nagrody Nobla, której jeszcze nie otrzymał, ale której spodziewał się dostać. To nie był standardowy zapis alimentacyjny. To było zobowiązanie dotyczące nagrody za osiągnięcia naukowe, które zgodnie z oficjalną narracją były wyłącznie jego zasługą.

Dlaczego Einstein zgodził się na taki warunek? Jeśli Mileva była tylko żoną wspierającą go emocjonalnie, dlaczego miałaby dostawać pieniądze za jego naukowe osiągnięcia? Alimenty na dzieci nie wymagają przekazania przyszłej Nagrody Nobla. To była płatność za coś więcej. To był wykup milczenia, formalna rekompensata za pracę, która nigdy nie została oficjalnie uznana, za współautorstwo, które nigdy nie mogło ujrzeć światła dziennego.

Gdy Nobel przyszedł w 1922 roku, Einstein dotrzymał słowa. Mileva dostała dostęp do odsetek, ale nie do kapitału bez jego zgody. Nawet w tej transakcji Einstein zachował kontrolę. Dał jej pieniądze, ale nie dał jej władzy. Dał jej rekompensatę, ale nie dał jej uznania. Formalnie pieniądze miały służyć wsparciu synów, ale ich symboliczne znaczenie było o wiele głębsze.

Niewidzialna fizyczka

Mileva Marić po rozwodzie zniknęła z oficjalnych narracji historii fizyki. Stała się przypisem, ciekawostką biograficzną, kobietą, która kiedyś studiowała na Politechnice i wyszła za Einsteina. Jej wykształcenie, jej zdolności matematyczne, jej potencjalny wkład w prace męża to wszystko zostało zredukowane do anegdoty o trudnym małżeństwie geniusza.

Historia nauki konsekwentnie wymazuje kobiety, które pracowały w cieniu mężczyzn, ale przypadek Milevy jest szczególnie perfidny, bo istnieją dowody. Listy, świadectwa rodziny, warunki rozwodu sugerujące coś więcej niż standardową ugodę. Wszystko to jest ignorowane, bo przyznanie, że Einstein mógł nie pracować sam, burzy mit samotnego geniusza, na którym zbudowano jego legendę.

Mileva nie dostała Nagrody Nobla. Nie dostała nawet uznania za współpracę. Dostała pieniądze, które miała prawo wydawać tylko za zgodą byłego męża. To nie była sprawiedliwość. To było uregulowanie długu w sposób, który pozwalał Einsteinowi zachować twarz i legendę. Mileva przyjęła te warunki, bo alternatywą było nic. Kobieta fizyk w pierwszej połowie XX wieku nie miała narzędzi do walki o sprawiedliwość akademicką.