Zaginione skarby złupione przez III Rzeszę

Skarby złupione przez III Rzeszę możemy podzielić na trzy kategorie:

Zaginione, odnalezione i stracone. Wśród tych ostatnich znajdują się głównie dzieła sztuki, o których wiadomo, że uległy zniszczeniu podczas działań wojennych. Taki los spotkał m.in. obraz Van Gogha „Malarz w drodze do pracy” czy „Św. Mateusz i Anioł” Caravaggio. Najczęściej były to artefakty, które pozostawały w muzeach i kolekcjach prywatnych podczas bombardowań.

Przypuszczalnie część została zniszczona podczas transportu statkami i samolotami, które zestrzelono. Dodatkowo niektóre dzieła były niszczone przez samych nazistów, jeżeli uznali je za niepoprawne czy zdegenerowane według ich własnej miary. (Sural A., 28.03.2022)

Istnieje jednak wiele dzieł sztuki i drogocennych przedmiotów, których los nie jest do końca znany. Przypuszcza się, że zostały zniszczone podczas bombardowania, pożaru czy zatopienia przewożącego je okrętu, ale nie można mieć pewności. Co jakiś czas odnajdują się takie skarby, które uważano za bezpowrotnie stracone. Dlatego poszukiwacze, historycy sztuki i pasjonaci historii zawsze z nadzieją przeszukują potencjalne kryjówki, wraki i podziemia.

Bursztynowa Komnata należy do tych zaginionych skarbów, których status jest dziwny i trudny do ustalenia. Niewątpliwie istniała i zdobiła komnatę w pałacu Carskie Sioło. Wykonana prawie w całości z obrabianego bursztynu stanowiła dzieło unikatowe na światową skalę. Kiedy w 1941 roku Niemcy zaatakowali ZSRR i rozpoczęli oblężenie Leningradu zajęli między innymi Carskie Sioło. Bursztynowa Komnata została spakowana i wywieziona do Królewca, gdzie przez jakiś czas można ją było oglądać na wystawie. W 1944 roku, kiedy szala przechylała się wyraźnie na stronę aliancką, komnatę spakowano ponownie i ukryto w podziemiach zamku. Dalsza historia jest niepewna.

W tym samym roku zamek w Królewcu został zniszczony, co sugeruje, że i komnata nie przetrwała. Jednak nowe fakty zaczęły rozbudzać wyobraźnię poszukiwaczy. Po pierwsze zbrodniarz wojenny Erich Koch, żeby uniknąć egzekucji, zaczął opowiadać, że wie gdzie jest ukryta. Przez wiele lat zwodził polskie służby i w niezłych warunkach dożył w więzieniu późnej starości. (Bonek T., 2020: s. 209)

Jednocześnie wielu poszukiwało komnaty na własną rękę. Mało kto wie, że część skarbu faktycznie się odnalazła… u pewnego Niemca na strychu. Po negocjacjach otrzymał odszkodowanie, a fragment dzieła wrócił do Rosji w 2000 roku. Mimo to nie ma pewności czy gdzieś nie istnieją pozostałe fragmenty komnaty. Dlatego przy okazji poszukiwań innych skarbów III Rzeszy do dziś poruszany jest ten temat.

Wśród dzieł zagrabionych przez III Rzeszę, które znikły w niewyjaśnionych okolicznościach znajduje się wiele obrazów znanych mistrzów. Większość z nich zabrano z prywatnych kolekcji w Polsce. Ustalenie ich losu jest o tyle trudne, że część mogła trafić do niemieckich prywatnych kolekcji i następnie być sprzedana na całym świecie. Dodatkowo po wojnie zabierano je również do Związku Radzieckiego. Taki los spotkał m.in. Madonnę Głogowską, której kopia niedawno wróciła do Polski (oryginał pozostaje w Rosji).

Dopóki nie ma dowodu, że coś zostało odnalezione, zniszczone lub skradzione zawsze pozostaje czwarta opcja – jest ukryte w podziemiach i kryjówkach, gdzie Niemcy ukryli je przed zbliżającą się Armią Czerwoną.

Wśród obrazów, których los nie został wyjaśniony, znajdują się dzieła znanych mistrzów np.:

„Król Stanisław August ogląda zamek warszawski po pożarze w 1765 roku” Canaletta, „Autoportret” Jacka Malczewskiego, „Portret młodzieńca” Rafaela Santi, „Ecce Homo” Rembrandta i wiele innych.

Niektóre z obrazów, uważanych do niedawna za zaginione odzyskano. Na przykład w 2024 roku odnaleziony został obraz Józefa Brandta „Wyjazd na polowanie”. Charakterystyczne, że znajdował się jak najdalej od miejsca powstania. Odnaleziono go w prywatnej kolekcji w Meksyku. (PAP, 20.12.2024) Takie przypadki zdarzają się nieustannie.

Najbardziej kontrowersyjnym, ale i najbardziej pożądanym skarbem zostawionym przez III Rzeszę jest tzw. złoty pociąg. Co najmniej od lat 70-tych co jakiś czas ogłaszane są poszukiwania i możliwe miejsca ukrycia pociągu ze skarbami.

Złoty pociąg niekoniecznie musi być wypełniony sztabkami, ale poszukiwacze mają nadzieję znaleźć coś równie cennego – od zaginionych kosztowności po (a jakże!) Bursztynową Komnatę.

Legenda złotego pociągu jest na tyle wiarygodna, że angażowały się jego poszukiwanie nawet władze państwowe i tajne służby.

To prawda, że Niemcy zostawili po sobie wiele ukrytych skarbów, broni i maszyn przemysłowych. Zwłaszcza na Dolnym Śląsku, który był ważnym ośrodkiem przemysłowym, miejscem obozów pracy i eksperymentów nad tajną bronią. Było gdzie ukryć łupy wojenne. Z drugiej strony istnieje tyle wersji opowieści o pociągu i możliwych miejscach gdzie jest schowany, że podobnych skarbów może być więcej lub może ich nie być wcale.

Po wojnie okolicą interesowali się Rosjanie, którzy też niekoniecznie przyznawali się do grabieży. Możliwe, że wywieziono nie tylko części maszyn, ale znalezione kosztowności i złoto. Któż by się oparł takiej pokusie? – na pewno nie zwycięski ZSRR po 1945 roku.

Niezależnie od tego czy faktycznie istnieje lub istniał złoty pociąg, liczne podziemia i stare kopalnie mogą kryć jeszcze wiele niespodzianek.

1. Tadeusz Bonek, Zaginione złoto Hitlera. Bezpieka PRL na tropie skarbu Festung Breslau, Kraków 2020
2. Kenneth D. Alford, Theodore P. Savas, Skarby nazistów. Poszukiwanie łupów III Rzeszy, Wydawnictwo RM 2015
3. Zaginiony w czasie II wojny światowej obraz wrócił do Muzeum Śląskiego w Katowicach, PAP 20.12.2024, https://www.pap.pl/aktualnosci/zaginiony-w-czasie-ii-wojny-swiatowej-obraz-wrocil-do-muzeum-slaskiego-w-katowicach, dostęp 10.07.2025
4. Katalog strat wojennych, Wydział Restytucji Dóbr Kultury,http://dzielautracone.gov.pl/katalog-strat-wojennych/, dostęp 10.07.2025
5. Agnieszka Sural, 22 Precious Works of Art That Vanished During World War II, Culture.pl 28.03.2022, https://culture.pl/en/article/22-precious-works-of-art-that-vanished-during-world-war-ii, dostęp 10.07.2025